Ubuntu ungamntu ngabanye abantu

Ubuntu is een politiek beladen modewoord in het nieuwe Zuid-Afrika en het is ontleend aan bovenstaand Xhosa spreekwoord: een mens is een mens door andere mensen. Daar zitten vele ethische en filosofische kanten aan. En daarom wordt het vaak gekaapt door politici die hun macht op een of andere wijze willen legitimeren. Menselijkheid is iets universeels, maar door te impliceren dat alleen mensen uit Afrika weten wat ubuntu is, wordt het weer een middel om de ene groep mensen van de andere af te scheiden.

Ik interpreteer ubuntu als inlevingsvermogen. Als ik een griepje heb, dan hopen mijn Zoeloevrienden dat ik snel weer beter ben, want als ik ziek ben dan zijn zij ook ziek. Dat klinkt nogal overdreven, maar dat is het niet. Is inlevingsvermogen immers niet gebaseerd op het vermogen te voelen wat een ander voelt? Precies op dat moment? Je roept het ziekzijngevoel op. Je bent heel even ziek om te weten hoe ziek zijn ook al weer voelde en hoe vervelend dat is.

Maar ubuntu is niet altijd zo eenvoudig, zeker niet in een kapitalistische maatschappij met zielloze ruilmiddelen. Als mijn Zoeloevrienden platzak zijn, dan kan ik die ervaring gemakkelijk oproepen. Ik ben zelf lang genoeg platzak geweest, al was het nooit zo erg als zij dat zijn. Maar worden wij allemaal minder platzak als ik ze geld ga geven? Ik dacht het niet. Maar ik kan ook niet uitleggen dat ik geld geven niet goed vind voor onze vriendschap. Vanuit het ubuntuperspectief slaat dat helemaal nergens op. En als je een beetje inlevingsvermogen hebt dan snap je dat ook wel weer.

Dus ik schipper wat tussen ubuntu en Hollandse krenterigheid. Ik betaal voor muzieklessen, waarschijnlijk teveel. Ik ben scheutig met een lift naar huis of samen lunchen of een bijdrage voor een neef die na een ongeluk in het ziekenhuis is beland. Maar soms moet ik "nee" zeggen en dat is ontzettend pijnlijk.

Hoezeer dit geschipper mijn relatie met sommige van mijn kennissen bepaalt, realiseerde ik me toen ik maandag - samen met een collega van de universiteit - een interview had met Phuzekhemisi. Phuzekhemisi is een maskandamusicus die het helemaal gemaakt heeft. Zijn nieuwste album heeft alweer platinumstatus bereikt. Hij maakt elk jaar toernees naar Europa en Canada. Hij kan zijn hele clan met gemak onderhouden.

Het gesprek verliep vele malen makkelijker dan de gesprekken die ik met andere musici heb gehad. Eerst dacht ik dat dat kwam omdat hij behoorlijk goed Engels spreekt, maar het kwam nog door iets anders. Het was vanaf het begin volkomen duidelijk dat hij ons niet nodig had. Hij verleende ons een gunst door ons te woord te staan. Hij was toeschietelijk en benaderbaar, maar hij hoefde niets van ons. Er was even geen ubuntuverplichting. Gewoon zakelijkheid. Pffffff.

Of toch wel? Halverwege het interview liep er een bedelares langs onze tafel. Ze had een bord in haar hand waar in Zoeloe en onbegrijpelijk Engels een hulpkreet was geschreven. Ze begon in Zoeloe tegen Phuzekhemisi te praten en hij trok zonder aarzeling een stapel bankbiljetten uit z'n broekzak en gaf haar 20 rand (2 euro). Dat is veel: een parkeerwacht geef je doorgaans 2 rand.

Mijn collega en ik waren in verwarring. Wij zijn gewend bedelaars te negeren. Onze filosofie is: als je elke bedelaar die je tegenkomt geld gaat geven dan voed je bedelgedrag met alle malafide praktijken die daar achter kunnen zitten. Mooi beargumenteerd, maar nu stonden we met onze mond vol tanden (of onze billen bloot) en toen de verwarring voorbij was, was de bedelares al doorgelopen.

We stonden er mooi op: alle vooroordelen over witten weer bevestigd. Phuzekhemisi was zichtbaar geshockeerd. Gedurende een aantal lange minuten ontweek hij onze ogen als hij onze vragen beantwoordde en pas tegen het einde van het gesprek ontdooide hij een beetje.

Ik voelde me de hele verdere dag een ontzettende vrek. Ik had een lesje ubuntu gehad. Het was Phuzekhemisi geweest die mijn inlevingsvermogen had aangesproken, omdat hij qua machtspositie mijn gelijke is. Als hij er niet geweest was, hadden mijn collega en ik de bedelares misschien niet eens gezien, laat staan onthouden. En ubuntu gaat nu juist over een inlevingsvermogen dat niet selectief is.