Terug (3)

Al mijn herinneringen aan intercontinentale vluchten (vanaf mijn derde ongeveer) beginnen met de vreemde staat waarin ik enkele uren voor de vlucht terecht kom. Een soort niemandsland. Een soort tijdloosheid. Een afgesneden zijn van de plek waar ik van vandaan ga en van alle mensen die die plek bevolken. Meer nog dan anders kan ik van een afstandje naar mensen en dingen kijken en luisteren en ze ruiken, omdat ik weet dat ik de volgende dag weer gewoon in de Plus op de Voorstraat in Utrecht mijn pak yoghurt, en broccoli met een tartaartje koop.

Het is een onthecht gevoel, maar ergens ook wel prettig, omdat al mijn zintuigen in een verhoogde staat van paraatheid lijken te zijn (wat niet zo handig is als je 11 uur lang in een koker in de lucht moet hangen met je knieën tegen de stoel van je buurman).

Nog steeds vind ik het winterlicht van Johannesburg iets fenomenaals: het groen van de bomen is groen, en het blauw van de hemel is blauw, en het licht filtert door de bladeren. De lucht geeft me een gevoel van ruimte, ookal is Johannesburg vergeven van de smog. Ik kan voelen dat ik op 1800 meter hoogte zit, en die associatie ken ik alleen maar van de bergen in Indonesië. Fris, leeg, stil, ruimtelijk. Heerlijk.

Vanavond vlieg ik terug naar Nederland en vanmiddag had ik een afspraak met een kennis uit Pretoria. Dat was een beetje ver voor mij in een taxi, dus we spraken af in Sandton (in Johannesburg maar dicht tegen Pretoria aan), op het Nelson Mandelaplein. Madiba wordt een dezer dagen zoveelennegentig, maar niemand heeft in geen maanden meer iets van hem vernomen. Sommigen vragen zich af of hij nog wel onder ons is.

Op het Nelson Mandelaplein staat een grotesk standbeeld van de vader van de natie. Ik was een beetje vroeg, dus ik stond in de winterzon op het plein naar het standbeeld te kijken en naar de mensen eromheen, in mijn plezierige staat van onthechting ter voorbereiding op mijn verblijf in de vliegende en brullende cocon van de KLM.

In Sandton woont en werkt de rijkere middenklasse van Zuid-Afrika. Mensen die iets te besteden hebben en vinden dat ze iets te vertellen hebben. Het plein was bedrijvig; Madiba zou er met plezier naar kijken: een Afrikaner familie begroet elkaar met blije singsongerige kreten vol "Ag" en "Lekker". Een Indiase familie, gesluierd en wel, steekt sloffend het plein over terwijl kinderen en kleinkinderen er in winkelwagentjes omheen racen. Zwart en wit worden betekenisloos in nette kantoorpakken. Iedereen wil op de foto met de reusachtige Madiba in brons, inclusief de Japanse toeristen. Ze omhelzen zijn been innig.

Ik moest denken aan de opmerking die Louise enkele jaren geleden maakte, tijdens mijn eerste verblijf in Durban in 2008: de criminaliteit is verschrikkelijk, zei ze, en het gevoel van onveiligheid ook, maar ik kan je vertellen dat het niet half zo erg is als de apartheid, toen we - ook als blanken - bang moesten zijn om met iemand met een andere huidskleur over straat te gaan.

Sommige van mijn vrienden, ook zwarte, vinden dat Madiba's tijd gekomen is. Maar dat durven ze niet hardop te zeggen. Hij is een icoon, net als Miriam Makeba en Hugh Masakela en een land wordt niet volwassen als het zich blijft vastklampen aan iconen, hier vervat in monsterlijk brons. Het is niet voor niets dat hij zich wijselijk heeft teruggetrokken uit het openbare leven.

Maar nu zijn verjaardag nadert, klinkt op alle radiostations zijn stem. Met de Zoeloe taxichauffeur die me naar Sandton reed, hoorde ik hem uit archiefopnamen spreken over menselijke waardigheid en vrijheid. Weet je wie dat is? vroeg de chauffeur me met verstikte stem. 'Het is Madiba' zei ik en ik won de jackpot. 'He is the father of our nation' zei de chauffeur en hij hield de volgende vijf minuten niet op met stralen.

Als 'honorary South African' (zoals mijn vrienden me nu noemen), tegen wil en dank geobsedeerd door de verschillende bevolkingsgroepen van dit land, denk ik: wanneer zegt een Zoeloe zoiets over een Xhosa? Gewone Zoeloes vinden Xhosa's arrogante klootzakken, net als Wildersstemmers uit Limburg niks van cultuurminnende randstedelingen moeten hebben. Ze verdelen de baantjes en verpatsen het geld van de belastingbetaler met linkse hobby's. Maar Madiba wordt niet gezien als Xhosa, hij staat boven al dat gesodemieter over afkomst, taal, en klasse. Wat gebeurt er als hij er niet meer is?